Een zalige Kerstmis zo wensen de Nederlandse bisschoppen ons via een advertentie op de radio toe. Daarmee vatten de katholieke kerkleiders precies de boodschap samen van het – zo lieflijk – kindje Jezus. Zalig, geheiligd, afgezonderd van het gewone, dat is de herinnering aan wat er in het verhaal van de kerstnacht verteld wordt.
Waarom zou God zich laten kennen in een kindje? Ga even terug naar de eerste bladzijdes van de Bijbel, naar Genesis. Prachtig, God schept de mens naar zijn beeld en gelijkenis. Zouden we God willen zien, aanschouw je medemens, doorgrond zijn gelaat, let niet op oneffenheden, huidskleur, herkomst. Beeld en gelijkenis van God, zie je in je naaste. Wandelt een Afghaanse vluchteling van de kazerne naar Zoutkamp, ontdaan van typische kleding, huidskleur, gebruiken en gewoonten, lotgevallen in het leven, dan loopt daar De Vreemdeling, iemand die niets méér en minder is, als het ware mijn spiegelbeeld is, dat niet meer is dan een beeld en gelijkenis van Jahwe, een naam die betekent: Ik ben die is. Om die doorschouwing van de Ander te kunnen, is slechts één ding nodig, de aloude miserecordia, de beroering van het hart.
Hebzucht, ijdelheid, tomeloosheid: de gebroken mens
Daar, in dat Paradijs stond een eeuwig groene boom vol vruchten. De boom die dat kleine verschil tussen de mens en God uitmaakte. Tja, het is de hebzucht, de ijdelheid, tomeloosheid, die Adam (Hebreeuws voor mens/man) en Eva (Itsja, vrouw, Itsj, man), gedreven door de muil van de slang, er toe dreef aan de boom te zitten en hiermee het Kwaad in de wereld zette. In het zweet des aanschijns werken, met ziekte en lijden, zullen ze leven, met hun kinderen, met Kaïn die zijn broer vermoorde, om te beginnen. En de mens leeft, generatie op generatie in het Verloren Paradijs, aangeraakt door de zonden van hebzucht, ijdelheid, tomeloosheid. Hou zou je dat het beste kunnen noemen? Als een van mens op mens overerfbare eigenschap, de erfzonde, begonnen aan de eeuwig groen boom. Dit is de gebroken mens, die van de gebroken heelheid in de Tuin van Eden. Ach, lees het Oude Testament maar door, een lijdensweg van alles en nog wat. Maar gelukkig, er wordt een nieuwe leider, denkt men, beloofd. Een afstammeling van koning David. Ja, er komen andere tijden.
Een gewone vrouw met een wonderlijke zwangerschap
Het Nieuwe Testament vertelt eigenlijk heel weinig over de geboorte van Jezus. De engel Gabriël ( samenvoeging van Gaber, vriend en Eel, god) bezoekt haar met de boodschap dat ze zwanger zal worden van een zoon die zij de naam Jezus moet geven en die Zoon van de Allerhoogste zal worden genoemd. Nou nou, hou stelt u zich dit voor, meneer Engel? Ze houdt de engel voor dat zij geen gemeenschap heeft met een man. En de engel zegt, ik citeer het even want het is heel mooi: “De heilige Geest zal over u komen en de kracht van de Allerhoogste zal u overschaduwen; daarom ook zal wat ter wereld wordt gebracht heilig genoemd worden, Zoon van God.” Jozef en Maria, gewone mensen, een gewone vrouw die zwanger wordt, een zwangerschap onder de schaduw van de almacht van de Allerhoogste. Een kind, gewoon mens en goddelijk.
Dat kindje Jezus is mens zoals u en ik. Het is net als u en ik en de Afghaan bij de kazerne, geschapen naar Gods beeld en gelijkenis. Er is een klein verschil dat is terug te voeren op de boom in het Paradijs, dat ultieme verschil tussen de mens en God. In de volksdevotie van de kersttijd is altijd gezocht naar iets wat de eeuwig groen boom kon verbeelden. In Europa was dat de altijd groene hulst die in de 17e en 18e eeuw werd verdrongen door de kerstboom die in die tijd in Europa werd geïntroduceerd. De rode bessen van de hulst symboliseren de vruchten van de paradijsboom. In de dennenboom verschenen appels en andere vruchten. Ach, het is nooit genoeg, dus werden die vervangen door lekkernij.
De kleuren van de ballen
In het midden van de 19e eeuw bedachten Duitse protestantse bevindelijke glasblazer die zich ergerden aan de overdaad aan snoepgoed, de rode glazen bollen die staan voor de vruchten. Die verdrongen heel snel het snoepgoed en tegelijk ontstonden andere versieringen. Heel pijnlijk was de poging van de nazi’s om Jezus en het christendom te verdringen, en daarom kerstversieringen in omloop brachten met het hakenkruis er op. De gemakkelijk te produceren kerstboomversieringen heeft er uiteindelijk toe geleid dat de modieuze interieurkwakzalvers afkondigen dat het ene jaar de ballen blauw moeten, dan zilver, dan goud. Wat gewoon flauwekul is.
Het kerststalletje. Het verhaal wil dat dit in de Middeleeuwen is uitgevonden door de heilige Franciscus van Assisi. Hoe kun je dat kerstverhaal pedagogisch-didactisch overbrengen aan de brede volksmassa’s die niet konden lezen of schrijven? Zo vroeg de veelprediker zich af. Een verhaal vertellen, dat beklijft nauwelijks. Beeld het uit, een stalletje, een kribbe, Jozef en Maria, os en ezel, herders met schapen. Zet het in de kerk en dan horen de mensen het verhaal, de kern is in het stalletje uitgebeeld en ook mogen ze er nog een kaarsje bij aansteken. Een praatje, een plaatje en een daadje. Als je niet beter wist zou je denken dat die Franciscus een trainers-opleiding heeft gevolgd.
Berto Merx
