Als je van Zoutkamp, de sluis over, naar Lauwerzijl rijdt, een mooie redelijk rechte weg. Het is de weg langs de Nieuwe Ruigezandster Polder. De polder ontstond in 1877 met de aanleg van de dijk van Zoutkamp naar Nittershoek waardoor de rivieren Lauwers en Reitdiep van de Lauwerszee werden afgesloten. De Lauwers kreeg een eigen sluis zodat onafhankelijk van het Reitdiep het waterpeil beheerd kon worden.
Met de aanleg van de dijk en sluizen – een kwestie die al eeuwen speelde – werd het dichtslibben van het Reitdiep voorkomen én de veiligheid opgevoerd; de dijken van het Reitdiep bezweken regelmatig met grote schade voor de landbouw als gevolg. Het gevolg van de aanleg van de zeedijk was dat er onder Zoutkamp een polder ontstond en die was eigendom van de stad Groningen.
Berend Wierenga heeft het wel en wee van deze Nieuwe Ruigezandster Polder in een fraai boekwerkje vastgelegd met de veelzeggende titel ‘Boer en Stad’. Het interessante aan deze polder is dat de stad Groningen deze nieuwe landbouwgrond zelf ging exploiteren. De gemeente bouwde er uiteindelijk zeven stadsboerderijen met 50 hectaren grond die werden verhuurd. De gemeente Groningen als grondbedrijf, het was het idee dat de verhuur van deze boerderijen financieel interessanter was dan de verkoop van de grond.
Wierenga dook in de archieven en beschrijft het proces van hoe dat in z’n werking ging. Laat ik het samenvatten met: soepel is anders. Een interessant deel is de discussie over het zelf in exploitatie nemen van de boerderijen, met een zetbaas. Het zijn vooral de socialisten die na de invoering van het algemeen kiesrecht in 1919 in de raad kwamen die deze kwestie tot een politiek gevecht maakten. Hierin speelde ook mee dat de gemeente Groningen grootgrondbezitter was in de Reiderwolder Polder in Oost-Groningen. Voor de nieuwe polder werden in de gemeenteraad keer op keer de messen geslepen als er een boerderij vrij van huur kwam en de ene keer werd opnieuw verhuurd, de andere keer in stadsexploitatie genomen. In 1922 zijn van de zeven boerderijen er nog 2 in de huur. De polder als blauwdruk voor een genationaliseerde landbouw in Nederland?
Op 28 mei 1921 schreef Bert Mansholt in het SDAP-dagblad Het Volk een pleidooi voor een genationaliseerde landbouw. De ervaringen van de stad Groningen toonden aan dat het mogelijk is geleidelijk alle landbouwbedrijven te nationaliseren, meende hij Twee jaar later maakte de gemeenteraad een einde aan de eigen exploitatie door de stad.
Wat het boek van Wierenga ook interessant maakt is dat hij over gegevens beschikt van de exploitatie van de boerderijen. Waar hij bijzonder veel geluk mee heeft gehad, is dat hij geboren en getogen is in de polder (boerderij nummer 2) en na het overlijden van zijn vader de beschikking kreeg over documenten als koop- en huurcontracten, boedelbeschrijvingen, boekhoudingen. Deze documenten vormen de kern van het verhaal, aangevuld met ander materiaal dat de ontwikkelingen rond deze boerderij in een kader plaats. Hierdoor is een beeld ontstaan van de ontwikkeling van de landbouw in deze polder in het breder perspectief van de landbouw met de crisissen en de hoogtijdagen, de veranderingen van techniek en zeker ook interessant: het verschuiven van veelzijdige verbouw van gewassen naar het inperken van het aantal gewassen.
Tegen de achtergrond van de discussies over het hedendaagse Landbouwvraagstuk biedt het boek een eigen inkijk in het boerenbedrijf op lokaal niveau. De voorgeschreven bebouwingsplannen en de verplichte veeteelt uit de begintijd, het leverde boerderijen op die men tegenwoordig als kringloopboerderijen zou benoemen. Wierenga laat zien dat mechanisatie en vermindering van diversiteit van gewassen met elkaar correleren. Ik mis wel aandacht voor de landbouw-cao van 1947 die vermoedelijk een enorme kracht heeft uitgeoefend op de mechanisatie, de werkgelegenheid op het erf en dus ook op de samenstelling van de bevolking van het nabijgelegen dorp Lauwerzijl.
Wierenga heeft een prettige stijl van schrijven; hij verzuipt niet in nodeloze details maar weet wel kleine fijnigheden te presenteren. ‘Quatre bras’ is de oude naam voor het gehucht dat ik alleen kende als ‘Het Hoekje, nou ja, café Het Hoekje. Die zo op het oog rare strook land waar de camping in Zoutkamp op staat, is die afscheiding tussen het Reitdiep en de Lauwers. Rij het dorp Lauwerzijl uit, naar Zoutkamp. En meteen ligt er boerderij of ‘plaats’ nummer 1, tot aan de grote bocht, waar boerderij 5 ligt. Hier werd het gewas ‘kanarie’ verbouwd. Hier werden al bloembollen verbouwd voordat men in de rest van Groningen daar een idee van kreeg. Het is nog Groningen, een deel van de weg is provinciegrens.
Berto Merx
Berend Wierenga: Boer en Stad. De Nieuwe Ruigezandster Polder in Groningen. Uitgeverij Profiel, Bedum. Prijs: 27,00 euro.
Foto: Binnenzijde van de Groote Provinciale sluis in de provinciale dijk kort na de aanleg (ca. 1877-80)
