OPINIE: Schulden voorkomen is beter dan saneren

De economische gevolgen van de coronacrisis komen vooral bij economische kwetsbare werkenden terecht. Dit zijn flexwerkers, zelfstandigen en kleine ondernemers in de zwaarst getroffen sectoren zoals horeca en cultuur. In deze sectoren lopen de inkomsten het hardst terug en liggen ontslagen en faillissementen in het vooruitzicht, als ze niet al plaatsvinden. Dat dit volgens de Nederlandse Vereniging voor Volkskrediet (NVVK), de banken voor schuldsanering, in de zomer nog niet tot extra aanvragen voor de gemeentelijke schuldhulpverlening heeft geleid, zegt niet zoveel.

Bedrijven stellen ontslagen en faillissementen uit door de inkomensondersteunende maatregelen vanuit de overheid. Schuldeisers, met de belastingdienst voorop, hebben het afgelopen voorjaar dikwijls uitstel van betaling gegeven aan bedrijven in nood. En het duurt vaak een paar jaar tussen de eerste schuld en het moment dat mensen om schuldhulpverlening vragen. Door een wetswijziging  gaan gemeenten vanaf 2021 mensen met betalingsproblemen actief schuldhulp aanbieden. Hoewel dit de drempel tot schuldhulp verlaagt, draagt dit niet bij aan het voorkomen van schulden en betalingsproblemen. Schulden voorkomen vraagt om een preventieve aanpak. Gemeenten hebben echter problemen met het sluitend krijgen van hun begroting, wat een dergelijke aanpak belemmert. Toch kunnen we met de juiste maatregelen een vloedgolf van schulden onder economisch kwetsbare mensen voorkomen.

Uit ons eigen onderzoek naar de oorzaken van schulden in de nabijgelegen Veenkoloniën blijkt dat schulden in dit relatief arme gebied het meeste voorkomen onder éénoudergezinnen met minderjarige kinderen, praktisch opgeleiden en huishoudens die van een (bijstands-)uitkering afhankelijk zijn. Opvallend is dat huishoudens met inkomen uit werk of een eigen onderneming meer dan de helft van alle schuldsaneringstrajecten voor hun rekening nemen. Dat is meer dan vooraf werd verwacht. Het illustreert dat de flexibiliteit op de arbeidsmarkt zijn sporen heeft nagelaten en dat onverwachte kosten en rekeningen bij de groep werkende armen vele malen vaker tot schuldproblemen leiden.

Vanaf begin 2021 treedt een wetswijziging in werking waardoor alle Nederlandse gemeenten mensen eerder schuldhulpverlening kunnen aanbieden. Het uitwisselen van informatie over betalingsachterstanden met woningcorporaties, energie- en drinkwaterbedrijven en zorgverzekeraars wordt dan mogelijk gemaakt. Hoewel gemeenten hierdoor mensen eerder hulp kunnen bieden bij problemen met het betalen van basisbehoeften, worden de oorzaken van deze betalingsachterstanden hiermee niet aangepakt. Ik pleit om focus te houden op het voorkomen van schulden. Voorkomen is immers beter dan saneren. Daarbij ligt de bal deels bij het Rijk en deels bij de gemeenten. Het Rijk kan helpen door landelijke uitkeringen zoals de bijstandsnorm te verhogen, de beschikbaarheid van consumentenkredieten aan banden te leggen en hervormingen door te voeren in de momenteel complexe toeslagensystematiek. Gemeenten kunnen hun inwoners helpen door aanvraagprocedures te vereenvoudigen en grondiger te communiceren om zo de doelgroep beter te bereiken en van dienst te zijn. Verder doen zij er goed aan ruimhartiger te zijn in het openstellen van regelingen zoals de collectieve zorgverzekeringen en minimaregelingen voor flexwerkers en zzp’ers. Tot slot kunnen gemeenten de ondernemers die beroep doen op de Tijdelijke overbruggingsregeling zelfstandig ondernemers (Tozo) actief benaderen en informatie verschaffen op het gebied van financiële (schuld)hulp.

De boodschap uit ons onderzoek in de Veenkoloniën is dat het voor een deel van de werkenden en zelfstandigen economisch gezien al 5 voor 12 was voordat de coronacrisis om zich heen greep. De sterkste toename in het aantal betalingsachterstanden en schuldproblemen gaat naar verwachting nog komen. Veel gemeenten, niet alleen in de Veenkoloniën, hebben momenteel echter ernstige problemen met het rondkrijgen van hun begroting in het sociale domein. Dat is problematisch omdat we een deel van de problemen nog kunnen inperken. Naast het leed dat een problematische schuld met zich meebrengt kost een schuldsaneringstraject de maatschappij immers vele malen meer geld dan een gericht preventiebeleid. Het spreekt daarom voor zich dat het Rijk gemeenten financieel tegemoet moet komen om het gemeentelijk preventiebeleid verder te versterken.

Erik Merx, junior onderzoeker Rijksuniversiteit Groningen

Verder lezen? Bekijk dan het korte feitenblad of de scriptie achter dit onderzoek.

(Als je op die blauwe links klikt kom je een pagina op van Trendbureau Drenthe waar je het feitenblad kunt lezen en de scriptie van Erik Merx)